Wat zou het auditieve equivalent van verbeelding zijn? Verklanking? Hoorstellingsvermogen? En waarom deze vraag eigenlijk? Het antwoord is essentieel omdat de Inspiratiegids Geluid u, de lezer en gebruiker van deze gids, wil inspireren.
Inleiding
Dit tweede deel bevat een eerste verkenning van wat het ontwerpen van geluid allemaal kan inhouden – van de complexiteit van het onderwerp tot aan een aantal mogelijke strategieën.
Voor wie is deze gids
Deze Inspiratiegids Geluid is in de eerste plaats bedoeld voor ontwerpers in het ruimtelijk domein (zoals architecten en landschapsontwerpers) die in hun werk te maken krijgen met sound design maar in hun opleiding weinig over geluid en geluidsbeleving te weten zijn gekomen.
Uitgangspunten, ambitie en benaderingswijze
Wat zou het auditieve equivalent van verbeelding zijn? Verklanking? Hoorstellingsvermogen? En waarom deze vraag eigenlijk? Het antwoord is essentieel omdat de Inspiratiegids Geluid u, de lezer en gebruiker van deze gids, wil inspireren; uw gedachten omtrent de rol van geluid in onze leefomgeving prikkelen; u (opnieuw) laten luisteren naar die omgeving; u nieuwe ideeën aanreiken om deze omgeving auditief aantrekkelijker te maken; uw verbeelding voeden om zodoende tot een betere verklanking te komen.
Waarom een Inspiratiegids Geluid?
Er is behoefte aan een nieuw instrumentarium, een nieuw vocabulaire en nieuwe denkkaders. In deze Inspiratiegids worden hiertoe een aantal ideeën aangereikt
Structuur van de gids
De gids bestaat uit 10 delen: naast een korte introductie van de gids en een slotbeschouwing is er een deel over geluid en geluidsbeleving, over geluidshinder (inclusief tips om deze te verminderen), over geluid in relatie tot niet-akoestische factoren (geluid heeft invloed op gezondheid, op ecologie, op veiligheid, en vice versa), over planning (wat moet in het ontwerpproces wanneer gebeuren), over ontwerpstrategieën (het concreet vormgeven van straten, daken, gevels, enz.), over goede voorbeelden uit de praktijk (van parken tot stedelijke knooppunten, en van bedrijventerreinen tot woongebieden), een deel met interviews met architecten die specifiek aandacht hebben besteed aan geluid, en een deel met veelgebruikte begrippen en de geraadpleegde bronnen.
Geluidsontwerp
Het (goed) vormgeven van de leefomgeving is complex. Met name grote steden worden gekenmerkt door een veelheid aan actoren: woonwijken, verkeerspleinen, winkelcentra, parken, sportaccommodaties, evenementen, kantoren, rivieren en kanalen, verdichting, speelplaatsen, havens, verouderde sociale woningbouw, horeca, knooppunten van openbaar vervoer, onderwijsinstellingen, vliegvelden, industrie, toerisme, ziekenhuizen, etc. Het is een uitdaging om steden leefbaar te maken of te houden: luchtvervuiling, fijnstof, afname van biodiversiteit, hittestress, wateroverlast, en criminaliteit zijn bekende problemen die om oplossingen vragen.
Luisteroefeningen
Wellicht de belangrijkste aanbeveling in deze gids is deze: ga zelf luisteren (Odland & Auinger 2010; Schafer 1992)! Zet het raam open, ga naar buiten, sluit misschien voor een paar minuten de ogen, en luister naar de omgeving. Deze gids bevat veel tips over hoe een omgeving beter kan gaan klinken, maar door je eigen oren te gebruiken, kun je ook al veel ideeën genereren.
Geluidsbeleving
A sound means something partly because of what produces it, but mainly because of the circumstances under which it is heard. (Truax 2001: xviii)
Inleiding
Hoewel het de inzet van deze Inspiratiegids is om geluid positief te benaderen en te benadrukken hoe belangrijk een goed auditief ontwerp van een bepaalde ruimte is voor het leefklimaat en algemeen welzijn, is het ook zinvol om aandacht te geven aan de belangrijkste bronnen van geluidshinder. In dit deel van de gids worden enkele van die bronnen en de potentieel hinder veroorzakende geluiden benoemd. Daarnaast wordt aangegeven waar de mogelijkheden liggen om de hinder tegen te gaan.
Verkeersgeluid
Geluid afkomstig van (gemotoriseerd) wegverkeer beïnvloedt stedelijke zowel als landelijke gebieden, oude dorpskernen zowel als nieuwbouwwijken, gebieden in de nabijheid van snelwegen zowel als 30km zones.
Treingeluid
Het geluid van treinen kan voor veel hinder zorgen, met name in stedelijke gebieden en woonwijken dichtbij het spoor. Trein-gerelateerd geluid kan van verschillende bronnen komen en een negatieve invloed hebben op gezondheid (slaapstoornissen, verhoogde bloeddruk), welzijn (stress, concentratie- en geheugenverlies, met name bij kinderen) en ecologie (communicatie-, voortplantings-, en voedingsproblemen bij dieren, voornamelijk vogels, leidend tot afwijkend gedrag en/of migratie). Hoewel geluid van treinverkeer meestal relatief kortstondig is – zeker in vergelijking met wegverkeer – kan het effect op lange termijn groot zijn.
Vliegverkeersgeluid
Geluidshinder van vliegverkeer vindt voornamelijk plaats tijdens het opstijgen en het landen, maar ook tijdens de passage door het luchtruim, bij het taxiën en het proefdraaien van de motoren. Daarmee is het een complex probleem.
Bouwgeluid
Geluidshinder van bouwwerkzaamheden is een veelvoorkomend probleem in zowel stedelijke als landelijke gebieden. Het heeft een negatief effect op zowel het welzijn van mens en dier als op het milieu. De impact is het grootst in dichtbevolkte gebieden en dichtbij scholen, ziekenhuizen en kantoren.
Industriegeluid
Afhankelijk van hun omvang kan het geluid geproduceerd op industrieterreinen tot ver in de omgeving hoorbaar zijn.1 De totale geluidsomgeving is er vaak gevarieerd.
Scheepvaartgeluid
Hoewel veel aandacht van scheepvaartgeluid gewoonlijk uitgaat naar de hinder die het veroorzaakt voor het leven onder water, heeft het ook impact op de gezondheid en algemeen welbevinden van mensen in, met name, dichtbevolkte (kust)gebieden.
Evenementengeluid
(Culturele) evenementen zoals muziekfestivals, openluchtconcerten, sportevenementen, (straat)carnaval, kermissen en straatmarkten – met name als ze meerdere dagen duren – kunnen veel geluidshinder en irritatie veroorzaken (van slaapverstoring tot gehoorbeschadiging bij mensen, en van stress tot gedragsstoornissen bij dieren).
Windturbinegeluid
In het kader van de energietransitie worden er in Nederland steeds meer windturbineparken gebouwd, vaak ook in de nabijheid van bewoonde gebieden. Het geluid dat windturbines produceren heeft effect op mens, dier en plant. Op 100 meter afstand kan het geluidsvolume nog steeds oplopen tot 60 dB, wat vergelijkbaar is met het geluid van een airconditioning of afwasmachine (Karasmanaki 2022). Vogels, vleermuizen en landzoogdieren vermijden windturbines tot een afstand van wel enkele kilometers (Tolvanen et al. 2023).
Inleiding
Er zijn 5 belangrijke redenen om dit deel over ‘niet-akoestische factoren’ – factoren die ook weer onderlinge samenhang vertonen – in de Inspiratiegids op te nemen, 5 redenen die ook in het ontwerpproces van een stedelijke of landelijke buitenruimte meegenomen en meegewogen zouden moeten worden.
Geluid en sociale interactie
Zowel steden als dorpen en landelijke gebieden kunnen kampen met een gebrek aan sociale cohesie. De oorzaken hiervoor kunnen zeer divers zijn, van een weinig homogene samenstelling van een buurt met relatief veel verhuizingen tot een Vinex-wijk met tweeverdieners die veelal niet thuis zijn.
Geluid en gezondheid
Volgens de World Health Organization (WHO) is omgevingsgeluid na luchtvervuiling de grootste bedreiging voor onze gezondheid. Geluidshinder veroorzaakt of draagt bij aan slaapstoornissen, hartaanvallen, tinnitus en cognitieve en stofwisselingsproblemen.1
Geluid en veiligheid
Sirenes van politie, brandweer en ambulance; claxonnerende automobilisten; fietsbellen; piepende detectiepoortjes in winkels; tramsignaleringssystemen; het testen van het luchtalarm op elke eerste maandag van de maand om 12 uur precies; signalen van rookdetectors; de piep van een achteruitrijdende vrachtauto; de tikker bij het zebrapad; de beruchte Mosquito of de muziek op trein- en metrostations en in winkelcentra; alarmsystemen van auto’s, scooters en elektrische fietsen; etc.
Geluid en inclusie
Het verband tussen geluid en inclusie kan vanuit verschillende invalshoeken worden benaderd, waarbij de relatie zowel direct als indirect invloed kan hebben op hoe mensen zich opgenomen en geaccepteerd voelen in een bepaalde omgeving.
Geluid en politiek
Van wie is een bepaalde ruimte? Wie controleert die ruimte en bepaalt wat er klinkt? Wat is het meest dominante geluid op een bepaalde plek? Welke geluiden worden er uitgesloten? Wie wordt uitgesloten? Is dit altijd zo en is deze situatie wenselijk?
Geluid en psychologie
De manieren waarop mensen geluid ervaren wordt maar voor een klein deel door de fysieke eigenschappen van het geluid zelf bepaald. In Deel 2 wordt uiteengezet dat geluidsbeleving ook afhankelijk is van psychologische factoren. Zo zijn de associaties, herinneringen en verbeelding, de mentale en fysieke gesteldheid alsmede de behoeftes en activiteiten van een luisteraar van invloed op de manier waarop geluiden worden waargenomen en ervaren.
Geluid en wetgeving
Hoewel deze Inspiratiegids veel nadruk legt op de geluidsbeleving van mensen, is het natuurlijk relevant te weten wat de wettelijke kaders zijn waarbinnen ontwerpers, architecten, planologen, etc. moeten werken. Aangezien deze informatie elders al beschreven is en nogal eens aangepast wordt, wordt hier volstaan met het geven van een aantal websites:
Geluid en technologie
Technologische vooruitgang heeft ons veel gebracht, maar is ook een belangrijke oorzaak van geluidsoverlast. Wellicht het meest bekende, of beruchte, voorbeeld is de luchtvaart. Volgens de Atlas Leefomgeving is het geluidsniveau van een groot passagiersvliegtuig dat 500 meter boven de grond vliegt ongeveer 90 decibel, wat vergelijkbaar is met dat van een goederentrein die met 90 kilometer per uur op een afstand van 25 meter langsrijdt.
Geluid en controle
Door mensen voortgebrachte geluiden waarover we minder of geen controle hebben worden doorgaans als meer belastend ervaren.1 Buren die van tevoren aangeven dat je kunt aanbellen bij geluidsoverlast tijdens hun huisfeest en zeggen dat het feest tot maximaal 2 uur ’s nachts duurt, kunnen doorgaans op meer tolerantie rekenen dan buren die niks over hun aanstaande feest meedelen. Het gevoel enige mate van controle te hebben over een situatie heeft invloed op hoe die situatie ervaren wordt.
Geluid en economie
Economische activiteiten zijn onlosmakelijk verbonden met geluid, of het nu gaat om infrastructuur, industriegebieden, bouwplaatsen, winkelcentra of horecagelegenheden. Bij de eerste drie overheerst vaak het geluid van machines en vrachtverkeer, terwijl het bij de laatste twee eerder gaat om een mix van werkzaamheden, muziek en geroezemoes, waarbij de muziek wordt ingezet om klanten tot kopen aan te zetten of om ongewenste geluiden te maskeren.
Geluid en ecologie
Geluid heeft invloed op en wordt beïnvloed door ecologische processen. Een geluidsomgeving verandert met de introductie van meer of juist minder groen, meer of minder water, meer of minder biodiversiteit. En omgekeerd trekken bepaalde geluiden – meer dan andere – vogels, insecten en andere dieren aan. Kortom, er bestaat een wederkerige relatie tussen geluid, flora en fauna (inclusief de mens).
Geluid en kunst
In Deel 1 wordt benadrukt we dat we geluid niet alleen als een probleem willen beschouwen maar vooral als een onlosmakelijk en potentieel positief element van onze geluidsomgeving. Het gaat dan dus om het ontdekken van mogelijkheden om de auditieve omgeving (beter) vorm te geven. Bij het ontwerpen van een geluidsomgeving kan natuurlijk ook gebruik gemaakt worden van de kennis en expertise van mensen die beroepsmatig al gewend zijn om geluid positief in te zetten: musici en geluidskunstenaars.
Inleiding
In de diverse planningsfasen van de (her)inrichting van openbare ruimtes wordt ten aanzien van geluid vooral gekeken of het geluidsniveau binnen de wettelijke kaders valt. Geluidsbeleving wordt vaak niet of nauwelijks in het ontwerpproces meegenomen.
Planning I
Veel stedenbouwkundigen en (landschaps)architecten erkennen het belang om geluid in het ontwerpproces mee te nemen. Echter, de praktijk laat vaak nog zien dat hierbij ook de nodige problemen opdoemen1:
Planning II
Bij de (her)inrichting van (stedelijke) publieke ruimtes gaat de planvorming doorgaans van grof en abstract naar fijn en gedetailleerd. De vier daarbij behorende fases zijn: Verkenning, Verdieping, Voorbereiding en Uitvoering.
Planning III
In de diverse planningsfasen van de (her)inrichting van openbare ruimtes wordt ten aanzien van geluid vooral gekeken of het geluidsniveau binnen de wettelijke kaders valt; geluidsbeleving wordt vaak niet of nauwelijks in het ontwerpproces meegenomen.
Hof van Cartesius, Utrecht
Het Hof van Cartesius is een verzameling bedrijfsgebouwen in het Werkspoorkwartier in Utrecht en een fysieke proeftuin voor circulair en groen ondernemen. De gebouwen op het terrein zijn voor 90% gemaakt van hergebruikte bouwmaterialen.
Rhapsody in West
Rhapsody in West is een prijswinnend en duurzaam1 woningbouwproject met een hoge dichtheid2 een complexe locatie pal aan de drukke Ring A10 in Amsterdam. Desondanks is er veel ruimte voor groen en water. Een onherbergzame plek met een massieve geluidsdruk is in 2019 omgevormd tot een gewilde stadsoase. Hoe is dat gelukt?
Holland Park
Holland Park is een stedelijk, autoluw woongebied op een voormalige kantorenlocatie in Diemen. Het stedenbouwkundig plan, ontworpen vanuit de beleving van de openbare ruimte, is in 2015 ontwikkeld door Soeters Van Eldonk architecten. De plattegrond (zie figuur) is duidelijk anders dan die van de meeste nieuwe woonwijken met een vergelijkbare FSI.1 Wat opvalt zijn de knikken en buigingen in de rooilijnen, de wegen en de waterpartijen.
Coentje Gansplantsoen, Amsterdam
Soms ontstaan luwteplekken binnen onmogelijke omstandigheden schijnbaar toevallig. Neem het Coentje Gansplantsoen, een voorheen naamloos pocketpark dat in 2021 is omgetoverd tot een kinderspeelplaats. Ondanks dat het plantsoentje grenst aan de Valkenburgerstraat,1 een van de drukste en lawaaiigste autowegen in Amsterdam heerst hier een intieme rust. Hoe is dat mogelijk?
Fluisterende Wind
Fluisterende Wind is een permanent multimediaal werk van de Nederlandse kunstenaar Edwin van der Heide. Het bevindt zich in een voetgangerstunnel in Leiden die de binnenstad (met name de weg naar de Oude Sterrewacht) verbindt met de Hortus Botanicus. De tunnel loopt onder het in 2017 gerenoveerde P.J. Vethgebouw door – oorspronkelijk het Botanisch Laboratorium en Herbarium – en behoort bij de Universiteit Leiden.
Slachthuisterrein, Haarlem
Elke architectonische ingreep heeft ook direct effect op de auditieve omgeving. Desondanks wordt geluid als element van een omgeving of ontwerp zelden genoemd door stedenbouwkundigen, ontwerpers en architecten. Ook in dit project van architect Joeri van Ommeren (bureau ZUS) in Haarlem komt geluid nauwelijks aan bod. Hier is een voormalig slachthuisterrein uit 1907 getransformeerd tot een natuurinclusieve wijk voor mens, dier en plant.
Kulkweg, Hoek van Holland
Een scherpe onderverdeling tussen stad en platteland is zeker in het dichtbevolkte westen van Nederland geen houdbaar planologisch model meer: de grens tussen stad en platteland is verworden tot een diffuus tussengebied.1 Het bestaat niet uit puur agrarisch gebied of een reeks aaneengesloten woonwijken, maar uit een ogenschijnlijk toevallige samenstelling van infrastructuur, kassen, natuurgebiedjes, volkstuinen, waterzuiveringsinstallaties, ruigtes, sportterreinen, afvalverwerking, schakelstations, scheepvaartroutes, bedrijventerreinen, oude dorpskernen, distributiecentra, uitbreidingswijken, etc.
Sheaf square, Sheffield
Sheaf Square in Sheffield (UK) is misschien wel een van de meest bekende en succesvolle ingrepen in een publieke stedelijke ruimte om verkeerslawaai te maskeren en ruimte te maken voor voetgangers. Het plein ligt ingeklemd tussen een snelweg en het treinstation van Sheffield en heeft in 2006 een totale metamorfose ondergaan. Wat voorheen een parkeerterrein was, is nu een (verblijfs)plein dat het station met het stadscentrum verbindt.
Reigerspark, Gent
Aan de achterzijde van het drukke trein- en busstation Gent Sint-Pieters ligt dit buurtparkje, een rustige plek in een deel van de stad met veel autoverkeer en dichte bebouwing. Het halfverharde pad dat door het Reigerspark loopt is omgeven door vegetatie die zoveel mogelijk met rust wordt gelaten.
Stationsgebied Rotterdam
Een stedelijk knooppunt is een gebied van 4 km2 rondom een OV-knooppunt. Bedacht is dat het voor- en natransport rondom het OV-knooppunt voor het grootste deel uit fietsen en lopen bestaat en dat daarmee het gebruik van de auto (inclusief parkeergelegenheid) binnen die 4 km2 minder belangrijk wordt.
Alcazaba tunnel Malaga
Wie in Malaga van de Plaza Jesús El Rico in de richting van de Paseo de Reding rijdt of loopt gaat daarbij door de Calle Túnel de la Alcazaba, een ongeveer 240 meter lange tunnel die onder de paleizen en het fort van het Alcazaba is aangelegd. Voetgangers en gemotoriseerd verkeer zijn van elkaar gescheiden door betonnen pilaren met daartussen doorzichtige plexiglazen wanden. In de pilaren zijn op zo’n 3,5 meter hoogte kleine speakers aangebracht waaruit muziek klinkt, variërend van licht klassiek (Vivaldi, Strauss, Beethoven) tot instrumentale pop-rock Muzak.
Rietlandpark
Midden in het Oostelijk Havengebied van Amsterdam ligt een intensief gebruikt infrastructureel knooppunt voor weg-, tram- en treinverkeer. Een vierbaans autoweg vanuit de Piet Heintunnel sluit hier haaks aan op de tweebaans binnenring. Naast de ring ligt een talud met treinsporen. Naast de tunnelmond is een tramhalte en in een verdiept gebied daaronder liggen de haltes van een sneltram. Het drukke verkeer produceert zoveel geluid dat woningbouw pas op een flinke afstand kon worden gerealiseerd.
Inleiding
Wat zijn opmerkelijke en interessante voorbeelden uit de praktijk waarbij de geluidsinrichting een belangrijke rol heeft gespeeld? In dit deel van de Inspiratiegids wordt dieper ingegaan op de geluidsomgeving en geluidservaring bij een aantal specifieke locaties en projecten.1
Geen artikelen beschikbaar onder dit hoofdstuk
Stel je vraag aan A.I.: Wat is jouw geluidsuitdaging?